Muzički limbo
Muzička kritika i napisi o muzici
Iz pera Milene Pešić ‒ podsećanje na premijeru opere Hasanaginica Rastislava Kambaskovića (1939-2023)
Radio Beograd Treći program
U nedelju, 22.novembra (2009), održana je na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu premijera opere „Hasanaginica“ Rastislava Kambaskovića. Osvrt Milene Pešić.
Prvo izvođenje opere Hasanaginica, iz pera beogradskog kompozitora Rastislava Kambaskovića, dočekano je kao objava dugo željene promene u repertoarskoj politici nacionalne operske kuće koja više od dve decenije živi bez ijednog domaćeg operskog dela na sceni.
Prvo i dosad jedino opersko delo kompozitora Rastislava Kambaskovića, dovršeno pre desetak godina kao porudžbina Beogradske opere, gotovo u potpunosti se oslanja na poznato dramsko delo Ljubomira Simovića prema istoimenoj narodnoj pesmi. Balada o nesrećnoj i odbačenoj ženi age iz Imotske krajine, koja je u narodnoj usmenoj tradiciji nastala polovinom 17.veka, a objavljena 1774. godine u Veneciji, u knjizi „Put po Dalmaciji“ putopisca Alberta Fortisa, svojom tragičnom lepotom nadahnjivala je i pesničke duhove poput Getea, Valtera Skota, Puškina i Mickijevića koji su je prevodili. Ova drama velike strasti, ljubavi, patnje, ponosa, patrijarhalnog morala, dobila je nekoliko dramskih, filmskih i muzičko-scenskih verzija. Dramsko ruho podarili su joj autori sva tri jezika, čije književnosti pesmu smatraju svojom, hrvatskog – Milan Ogrizović, bošnjačkog – Alija Isaković i srpskog – Ljubomir Simović. Operske verzije ostvarili su Rastislav Kambasković na sceni Beogradske i Asim Horozić na sceni Sarajevske opere.
Ceo ansambl Beogradske opere predvođen dirigentom Mladenom Jaguštom uneo je u pripremu i izvođenje opere, ogromnu energiju i umetnički napor čiji rezultat je bila predstava visokih pojedinačnih pevačkih dometa i jedinstva instrumentalno-vokalne strukture koja odgovara zamisli velike muzičke drame. Birajući sam delove Simovićevog teksta za libreto opere, Rastislav Kambasković je ostvario čvrst dramaturški okvir dramatsko-muzičkog tkiva raspoređenog u tri čina. Reč je o kompleksnom formatu koji balansira između snage masovnih scena prvog i poslednjeg čina i tragizma i lirike intimne kamerne drame koja se događa u tri središnje slike.
Gusto simfonizirano orkestarsko tkivo, u majstorskom čitanju dirigenta Mladena Jagušta koji je suvereno vodio orkestar Beogradske opere, stoji ravnopravno sa vokalnim deonicama muških i ženskih horskih scena ili solističkih monoloških nastupa aktera ili ansambala. Tešku, turobniu atmosferu suspregnutih emocija i tragike orkestar boji reskim akordima, prodornim zvučanjem snažne dinamike limenog duvačkog korpusa, jakom ritmičkom pulsacijom folklorne inspiracije, koja, naročito robustnim akcentima početnih scena smeštenih u ambijent planinske bolnice, ukazuje na nasleđe Stravinskove ruske faze. Muzički jezik opere, disonantne harmonije i ritmička kompleksnost, oslanjanje na melodijske fleksije govornog jezika, prožimanje orkestarskog zvučanja i voklanih deonica čija simbioza uspostavlja tačnu emotivnu auru ali često zamagljuje razumljivost pevanog teksta, nadovezuje se na puteve slovenskih realista, prvenstveno Janačeka, i na temelje koje je u srpskoj operi postavio Petar Konjović. Inkorporiranje narodnih elemenata, najočiglednije u ritmičkim slojevima partiture, primenjeno je sa velikom pažnjom i orkestracionim majstorstvom, otklanjajući mogućnost padanja u folklorni šablon. Ovi elementi primenjeni su u prvoj slici i u završnom, trećem činu, dok središnji deo pripada intimi i introspekciji nosilaca drame. Uvodna žanr scena prvog čina, u planinskoj vojničkoj bolnici, snažno ritmizovanim akcentima i oporim sazvučjima muškog hora uvodi u atmosferu surovih odnosa i dominacije muškog principa. Jedino u toj slici autor primenjeuje i elemente komike, lascivne pošalice vojničkog naroda koje još više podvlače turobni milje u kome se začinje drama sa tragičnim ishodom. Sa nepogrešivim instinktom u ostvarenju dobrih proporcija unutar dramaturškog plana, Rastislav Kambasković smenjuje u pravilnom ritmu napetost i katarzu. Tako je poslednji čin, sa kulmincijom tragedije, obogaćen svim elementima velikog finala, sa masovnim scenama, horom i baletom. Atraktivne žanr scene, epizode u kojima baletski ansambli izvode nemo glamočko kolo i žensku igru sa citatima narodne pesme, okružuju scenu smrti Hasanaginice nad kolevkom deteta i trenutak istine u kojem Hasanaga spoznaje svoja prava osećanja prema ženi.
Osim nemerljivog učinka dirigentske ruke Mladena Jagušta, uspeh predstave su omogućili izvaredni protagonisti glavnih rola, Jasmina Trumbetaš-Petrović kao Hasanaginica, Janko Sinadinović kao Beg Pintorović i Vuk Matić kao Hasanaga. Pažljivo dramski izvajane i sugestivno ispevane bile su dve mecospranske role, Nataše Jović-Trivić kao Hasanagine majke i Olge Savović u ulozi majke Hasanaginice i Bega Pintorovića.
Jasmina Trumbetaš-Petrović izborila se sa teškim vokalnim zahtevima uloge Hasanaginice, uspevajući da štrausovski izlomnjene linije i visinske grebene potresnih arija oboji lirikom iskrenih ispovednih tonova. U nekoliko dramskih momenata, u ariji odlaska iz agine kuće i odvajanja od deteta, u drugoj slici prvog čina („Evo moje molitve“), zatim u ariji ludila u drugoj slici drugog čina („Mogu da pred svetom učinim kakvu sramotu“) kao i u finalnoj sceni koja se završava smrću, JasminaTrumbetaš-Petrović dosegla je svojom interpretacijom uzvišenu snagu prave antičke heroine.
Vokalno i glumački besprekoran, bio je tenor Janko Sinadinović koji je negativni lik Bega Pintorovića, Hasanaginicinog brata, nametnuo kao jednu od najupečatljivjih rola. Glumački uverljiv u duetima s majkom, sestrom i Hasanagom, vrhunsku kreaciju u vokalnom smislu doneo je u drugoj slici drugog čina u monologu u kome sam pred sobom sagledava duševni ponor svog bivstvovanja.
Uloga silnika, čija bezumna odluka da vernu ljubu otera sa dvora vodi tragičnom ishodu, poverena je Vuku Matiću koji, iako pevački korektan, nije uspeo da lik izvaja životno uverljivo, ostajući nekako u senci ostalih protagonista. U skladu sa rolom i režijskim uputstvima uspešno su realizovani sporedni likovi, narodski priprostog i komičnog askera Sulje u tumačenju Mike Jovanovića, ozbiljnog i odanog Jusuf Efendije koga je tumačio Nenad Jakovljević i Ahmeta Ljube Popovića.
Svoju prvu veću opersku režiju Ivana Dragutinović Maričić ostvarila je povinujući se konvencijama operskog dela, sledeći skrupulozno tokove dramske naracije, ustručavajući se da tekstualnom i muzičkom sadržaju, već dovoljno nabijenom emocijama, dodaje posebne režijske efekte. Neopravdano je propustila šansu življeg scenskog razigravanja duge prve slike, sa mnoštvom vojnika na sceni, opredelivši se za statičan tretman hora. Napregnutost teških odnosa, nemogućnost ispoljavanja ljubavi supružnika, obespravljenost žene kao bića, naglašeni su rediteljkinim fokusiranjem na scene sa najviše liričnih nanosa u kojima Hasanaginica otkriva svoja intimna osećanja i snove o drugačijem životu.
Maštovitost scenografa Borisa Maksimovića iscrpla se u prvoj slici opere, u kojoj je scena prekrivena belim velovima čiji su nabori simbolizovali bolničke šatre i koji su, podižući se ka nebu pretvareni u oblake nad Zelengorom. Delovi enterijera, aginog skromnog doma, i imućnije kuće Bega Pintorovića, stilizovani su u ravni banalne ilustrativnosti, ostavljajući iz nerazumljivih razloga gotovo polovinu scene praznom.
U kreiranju kostima Katarina Grčić Nikolić iskoristila je raskoš folklorno istorijskih izvora odenuvši podjednako maštovito ženske i muške likove.
Potpuniju recepciju muzičke drame omogućila bi projekcija titlovanog teksta.
