Muzički limbo
Muzička kritika i napisi o muzici
Iz pera Milene Pešić − opera Ljubičasta vatra Džona Gibsona povodom obeležavanja 150. godišnjice rođenja Nikole Tesle (2006)
Poznato je da je Tesla bio inspiracija brojnim dramskim i drugim literarnim delima naših i stranih pisaca, da pomenemo samo Crnjanskog, Stevana Pešića, Milicu Novković, Ljubivoja Tadića, Džefrija Stenlija, Margaret Čejni, Margaret Storm. Prvi put njegov jedinstveni život i neverovatna dostignuća postaju inspiracija i za muzičko delo, multimedijalnu operu pod naslovom «Ljubičasta vatra» koja je izvedena na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu povodom proslave 150. godišnjice Teslinog rođenja. Predstava je ostvarena kao zajednički projekat grupe američkih i naših umetnika, ansambla Beogradske opere i Belefa, ukazujući i time na simboliku kojom Teslino ime povezuje dva kontinenta, zemlju njegovog porekla i zemlju u kojoj je živeo i stvarao.
Reč je o operi za koju je muziku napisao Džon Gibson prema libretu Mirijam Zajdel i koja je nastala i izvedena 2004. godine u okviru studentske muzičke radionice pri Univerzitetu Templ u Filadelfiji. Nova verzija nosi izmene u proširenju instrumentalnog ansambla na dvadeset muzičara a znatne inovacije imala je režijska postavka koju je ponovo radio Teri O`Rajli uz veoma efektna scenografska i kostimografska rešenja našeg Borisa Čakširana. Sa američke strane bili su tu tumač glavnog lika, tenor Skot Marfi, kao i koreograf Nina Vintrop i plesačica Džoana Koce.
Scenografija Borisa Čakširana činila je posebno važan segment ove celovite predstave, u kojoj su svi elementi, vokalne partije, plesačke numere, udeo instrumentalnog ansambla pod palicom Ane Zorane Brajović kao i likovna rešenja bili precizno usklađeni. Uz saradnju dizajnera svetla Meri Luis Gajger i dizajnera tona Jorga Kuzinoa kao i medija dizajnere Saru Druri i Džen Simons bjla je to scena u neprekidnom pokretu koji je pratio neprekidnu ritmičku pulsaciju orkestra. Video projekcije su se smenjivale u pozadini scene oživljujući statično dešavanje nedramatski tretiranog sižea. Nasuprot agresivnom ritmičkom bitu instrumentalnog ansambla, vokalne deonice protagonista, koje su izlagane monološki, imale su široko razvijenu melodiku, talasastih tokova dopadljive strukture, sa mnogo držanih tonova i zamornih repeticija, u skladu sa minimalističko estetikom. Tehnički besprekorna realizacija dinamičnih promena scenske pozadine u video projekcijama, bilo da su to džinovski uvećani tehnički crteži i formule naučnih radova i otkrića, registracije patenata, novinski tekstovi ili fotosi Teslinih naprava, kalemova, transformatora, generatora i oscilatora, usklađena je metrički precizno sa muzikom. Pored projekcija, mobilni paravani određivali su prostor kao eksterijer ili enterijer, oživljavajući stalnim promenama statični mizanscen protagonista. Tumači likova, pak, samog Tesle, zatim novinskog reportera, književnika Marka Tvena, Tesline prijateljice Katarinne Džonson i Bele golubice, imali su usporen, narativni tretman, bez međusobnih interakcija. .
Stilski okvir ovog scenskog dela nedvosmisleno pripada žanru muzičkog teatra proizašlog iz opusa Filipa Glasa i drugih zastupnika još uvek aktuelnog minimaističkog pravca američke muzike uz obilato posezanje za repetitivnim postupcima. Zanimljiv je i podatak da je autor muzike Džon Gibson jedan od osnivača «Filip Glas ansambla» sa kojim je učesvovao u izvođenju predstave «Ajnštajn na plaži» Boba Vilsona koju je beogradska publika videla na jednom od davnašnjih Bitefa. Reč je, da podsetimo, o delu koje je imalo značaj presudne inovativnosti u oblasti muzičkog teatra.
Moglo bi se reći da je polazna osnova za libreto Mirijam Zajdel stereotipna. Ostareli naučnik, razočaran i usamljen, družeći se sa golubovima u jednom parku na Menhetnu u Njujorku, u retrospektivi doživljava momente svog neobičnog života i rada, ispunjeniih glorifikacijom i opovrgavanjem, divljenjem i nerazumevanjem, uspehom i razočaranjima. Tu ideju simbolizuje i početna scena opere, replika čuvene i često ctirane fotografije Tesle u poodmakilim godinama kako sedi na klupi u parku, hraneći golubove.
Lik Tesle, u izvanrednom glasovnom i glumačkom tumačenju tenora Skota Marfija, sproveden je dosledno instrospektivno, u dugim ispovednim monolozima ili ushićenjima otkrića, u sferama iznad zemaljskog i trivijalnog, izolovano od stvarnosnih događaja. Tesla zapravo nije komunicirao sa savremenicima, zagledan daleko u budućnost. Duga ponavljanja melodija i fraza i držane note na ključnim rečima ili završecima rečenica, Skot Marfi je savladavao sabijenom tenzijom i glasovnom izražajnošću usaglašenim u potpunosti sa likom. Koncentrični krugovi spoljašnjeg sveta, oživljeni su u likovima: Reportera koji beleži i tumači dešavanja, Katarine Džonson, prijateljice čijim ljubavnim težnjama Tesla nije odgovorio, Marka Tvena kao jednog od brojnih velikih ličnosti koje su ga cenile. Odvijaju se u funkciji naracije, bez neposrednog međusobnog kontakta. Lajtmotiv opere je metafora slobode i ljubavi kroz lik Bele golubice, motiv preuzet iz Teslinih «Beležaka iz Kolorado Springsa». Oživljen je u dvostrukom pojavljivanju, kroz glas sa nebeskih visina soprana Dragane Tomić i u odličnoj plesnoj izvedbi Džoane Koce.
Opera ima šest slika čija dramaturgija sledi jasan libretistički plan. Započinje ispovednim monologom u momentu Teslinog najvećeg razočaranja, kraha njegovog plana o izgradnji kule u Vanderklifu putem koje bi se ostvarilo bežično prenošenje električne energije i sistem radio emitovanja. Svaka od daljih slika dinamizuje neki od aspekata života i karijere Nikole Tesle. Iako predugog trajanja, monolozi Reportera, u odličnom tumačenju Nenada Nenina ili Ivana Tomaševa kao Marka Tvena, efikasno su dočaravali odjek Teslinih otkrića u javnosti. Vokalno sigurna i dramski sugestivna, mecosopran Dragana Stanković, decentno je oživela lik hladne američke bogatašice, zaljubljene u Teslu, dok je Ana Lačković, zanimljivom altovskom bojom i odličnom dikcijom, omogućila efektnu epizodu spisateljice Margarete Storm, iz čije knjige «Povratak golubice» potiče glavna poetska nit libreta. Potrebnu živost unele su horske scene u prikazivanju poznatih Teslinih seansi za publiku u laboratoriji Kolorado Springsa. U njihov muzički izraz su uneti dopadljivi elementi mjuzikla. Birani svetlosni kao i zvučni efekti, zasnovani na semplovanju zvukova kao što su prasak munje, gugutanja golubova ili mrmorenje električnih mašina integrisani su u opšti tok muzičkih i scenskih dešavanja koje je virtuozno uskladio reditelj Teri O’Rajli.
Završna scena zatvara životni krug sećanjem na detinjstvo u rodnom selu i prve spoznaje zakonitosti prirodnih sila. Kao što i u početnoj ariji-monologu o propalom projektu kule-postrojenja, libretista bira samo reči «My tower» ne locirajući Vardenklif, tako i projekcija sela i rodne kuće ostaju bez oznake Smiljana, težeći da univerzalnost i značaj naučnih ostvarenja koja je Tesla namenio celom svetu ostanu u sferi ideja i bezgranične kreativnosti uma. Ekonomičan tekst libreta sadrži i brojna mesta u kojima se naglašava etički momenat Teslinih težnji da putem svojih izuma služi čovečastvu kao i njegovih vizija o mogućnosti ostvarenja apsolutnog mira u svetu.
Koliko je vredan bio učinak rediteljske ruke Terija O`Rajlija na spajanju svih multimedijalnih segmenata predstave u celovit mozaik, toliko je nezaobilazan doprinos disciplinovanog muzičkog ansambla koji je precizno, sigurno i nadahnuto vodila dirigent Ana Zorana Brajović.
Tekst je pročitan na Trećem programu Radio Beograda. Najava: u nedelju, 9. jula (2006) održana je, u okviru Beogradskog letnjeg festivala, premijera opere «Ljubičasta vatra» Džona Gibsona, na sceni beogradskog Narodnog pozorišta, u čast obeležavanja 150. godišnjice rođenja Nikole Tesle. Osvrt Milene Pešić.