Muzički limbo
Muzička kritika i napisi o muzici
Milena Pešić: Vokalna lirika Dejana Despića, Treći program Radio Beograda, 17. VI 1994.
Najnoviji autorski portret iz serije koju zajednički organizuju Treći program Radio Beograda, Udruženje kompozitora Srbije i Centar Sava bio je posvećen kompozitoru Dejanu Despiću. Na koncertu održanom 14. juna 1994, u atrijumu Narodnog muzeja, bogat kamerni opus Dejana Despića prikazan je samo jednim svojim izrazitim vidom − vokalnom lirikom − žanrom kojeg ovaj autor neguje neprekidno, od najranijih početaka svog stvaranja.
Izvođenje je povereno kamernom duu mecosoprana Aleksandre Ivanović i pijanistkinje Olivere Đurđević, oprobanom već u nizu sličnih projekata. Uz delo najnovijeg datuma, poemu za klavir Podne op.109, izvedena su i četiri ciklusa za glas i klavir: Jadranski soneti op.17 (1951), Dubrovački kanconijer op.96 (1989), Ozon zavičaja op.105 (1991) i Krug op.107 (1992).
Stihove koji su u kompozicijama upotrebljeni, ili su u posrednoj vezi sa njima, kazivao je dramski umetnik Ivan Jagodić, povezujući sva izvedena dela u jedinstvenu poetsko-muzičku celinu, u kontinuiranom trajanju, bez pauza, što je bio svojevrstan izvođački podvig dua Aleksandre Ivanović i Olivere Đurđević.
Ovako neobična forma resitala doprinela je kamernom jedinstvu tematske sadržine i, svakako, usredsređenoj i prisnoj recepciji publike. Ovo naročito stoga što muzička supstanca Despićevih pesama izrasta ne samo iz semantičkog sloja poetske reči već, iz njene imanentne muzičke prirode.
Prvi blok programa činila su dela sa inspirativnim ishodištem u poeziji Jovana Dučića i starih renesansnih pesnika: Bobaljevića, Menčetića i Držića, motivski vezana za dubrovačko područje, ne samo kao geografski lokalitet već i duhovno obzorje koje taj pojam uključuje. Reč je o ciklusima: Jadranski soneti (prema istoimenom ciklusu Jovana Dučića) i Dubrovački kanconijer u kojem su zastupljeni pesnici 15. i 16.veka, Savko Bobaljević, Šiško Menčetić i Đore Držić.
Kao uvod u celokupno koncertno zbivanje poslužila je Dučićeva pesma Podne iz zbirke Pesme sunca, najpre u kazivanju Ivana Jagodića, a potom u njome inspirisanoj klavirskoj poemi Dejana Despića, nastaloj 1993. godine. U nadahnutom izvodjenju Olivere Đurdjević odzvonila je ova moćna i upečatljiva poetska slika, onako verno kako ju je kompozitor znalački pretočio u zvuk, ne prelazeći granice pitoresknog izraza naznačenog u samoj poemi. Prozračno arpeđirani pasaži u kliktavom diskantu, nad mirnim ostinatnim pokretom u basu, nepogrešivo sugerišu, sredstvima ravelovske akvatike, željenu sonornu sliku morske površi u kojoj se “zrcale gore”, “svodovi svetle”, “mirišu hridi”, “galeb svetluca” i sl. Ali, ono što kompozitorovu invenciju podstiče nisu samo slike već i refleksivna bit Dučićevih stihova, pokušaj da se, kako navodi “u sebi produži” kakav prizor, parafrazirajući Dučićev stih iz pesme Podne:: “I u mojoj duši produženo vidim ovo mirno more”.
Uloga klavira veoma je naglašena u Despićevim vokalnim ciklusima. Takav prosede primenjuje već u svom ranom ciklusu Jadranski soneti, nastalom za vreme studija, za koji je odabrao Dučićeve pesme: Večernje, Noćni stihovi i Jutrenji sonet. Vokalna linija nema velikih intervalskih skokova i raspona i usredsredjena je na ekspresiju dok je klavirski part šumanovski bogato razuđen, upotpunjujući plemenitim patosom reč, u funkciji komentara odredjenih misli ili celih strofa, podcrtavajući kulminacione momente. Njih kompozitor ne sledi opisima prirode već se drži Amijelove sintagme “Pejzaž je stanje duše”. U podeli uloga pijaniste i pevača, tonskog slikanja u klavirskoj deonici i ekspresivnog izraza utisnutog u vokalnu liniju Jadranskih soneta, Despić je u kamernom duu Ivanović-Đurđević imao inspirisane i verne tumače.
Sa posebnim afinitetom i sposobnošću stilskog prilagođavanja približile su se umetnice stilu epohe u Dubrovačkom kanconijeru pri čemu je posebno efektno zvučao renesansno-lautski, zvonki ton klavirske pratnje Olivere Đurđević.
Melanholični tonus dominira ciklusom Ozon zavičaja koji je Despić komponovao na stihove Desanke Maksimović, 1991. godine. Suptilna tonska rešenja izražajnog vokalnog parta minuciozno je, u bogatstvu nijansi, kreirala Aleksandra Ivanović, praćena podjednako delikatnim klavirskim izrazom. Najviši stepen sjedinjenja slike i osećanja, glasa i klavira, bio je uspostavljen u centralnom odseku ciklusa, pesmi Slavuj.
Aforistični stihovi haiku poezije iz zbirke Pesme starog Japana (u izboru i prevodu Miloša Crnjanskog) privukle su Dejana Despića da se lati njihovog ozvučavanja u nekoliko vremenskih navrata. Sabravši desetak pesama u smisaonu celinu doživljajnog “kruga”, u čijoj emotivnoj skali se nižu stanja čežnje, nade, strepnje, straha, bola, rastanka…, komponovao je svoj prvi Krug za glas i kamerni orkestar još 1955, zatim u varijanti za ženski hor, 1976, da bi poslednja verzija, za glas i klavir, nastala 1992. godine. Lapidarnost teksta i njegova sabijena poetska energija naveli su kompozitora da intenzivira ekspresiju u vokalnoj liniji, dajući joj povišeno uzbuđeni tonus, često ponavljajući fragmente teksta. Klavirska deonica, kao živ sudeonik koji komentariše tek rečeno, ili dijalogizira sa vokalnim partom, ostvaruje zanimljiv, sadržajno bogat i ravnopravan udeo u vajanju ovih minijatura. Kao izvođači ovog, poslednje izvedenog ciklusa od 12 pesama, Aleksandra Ivanović i Olivera Đurdjević potvrdile su se, kao i bezbroj puta do sada, kao profesionalno pouzdani, dragoceni koautori savremenog stvaralaštva kompozitora čija dela nadahnjuju, tumače, razumeju i vole.
